Στο δοκίμιο της «Μπορούν οι υποτελείς να ομιλούν;» η Gayatri Chakravorty Spivak υποστηρίζει ότι για να είμαστε σε θέση να εξηγήσουμε την «μικρολογική υφή της εξουσίας» η οποία συγκροτεί τις υποκειμενικότητες μας υπό τον παγκόσμιο καπιταλισμό, οφείλουμε να αντιμετωπίσουμε την διττή έννοια της αναπαράστασης: δηλαδή, την διάκριση μεταξύ Vertretung και Darstellung (Spivak, 1988). Η έννοια Vertretung ορίζεται ως «να μπαίνω στη θέση κάποιου, να βλέπω μέσα από τα μάτια του». Η αναπαράσταση, με αυτήν την έννοια, σημαίνει «πολιτική αντιπροσώπευση»: το να μιλάς για τις ανάγκες και επιθυμίες κάποιου άλλου. Η έννοια Darstellung αναφέρεται στην αναπαράσταση ως επαν-παρουσίαση, ή «τοποθέτηση εκεί». Ως εκ τούτου, σύμφωνα με την Spivak, η διττή έννοια της αναπαράστασης ενσωματώνεται στις έννοιες «του πληρεξούσιου και του πορτραίτου»: «μιλώντας για τον άλλο» και «απεικονίζοντας». Για να κατανοήσουμε πως οι μακρολογίες της εξουσίας πηγνύονται μέσω της «μικρολογικής και συχνά αλλοπρόσαλης» διαδικασίας της συγκρότησης του υποκειμένου, πρέπει να δώσουμε προσοχή σε αυτές τις δύο «αμείωτες» αλλά «συνένοχες» έννοιες της αναπαράστασης. Σύμφωνα με την Spivak, το πρόβλημα ξεκινάει όταν μιλάμε στο όνομα μιας υποτελούς ομάδας: όχι μόνο όταν, σαν ερευνητές, αναπαριστούμε τους άλλους, αλλά και στην καθημερινότητά μας. Επιμένει ότι πρέπει να εφαρμόσουμε μια «επίμονη κριτική» προκειμένου να αποφευχθεί η παγίδα της «κατασκευής του Άλλου απλώς ως αντικείμενο γνώσης, παραλείποντας τους πραγματικούς Άλλους εξαιτίας εκείνων στους οποίους δίνεται πρόσβαση σε δημόσιους χώρους λόγω αυτών των κυμάτων φιλανθρωπίας και ούτω καθεξης».
Τον Δεκέμβριο του 2019, ο Πάπας Φραγκίσκος εγκαινίασε έναν σταυρό φτιαγμένο από ρητίνη, στον οποίο φαίνεται ένα σωσίβιο, σύμβολο του θανάτου πολλών μεταναστών στη Μεσόγειο. Έγραψε στον λογαριασμό του στο τουίτερ:
Αποφάσισα να εκθέσω αυτό το σωσίβιο, «σταυρωμένο», ώστε να υπενθυμίσω σε όλους την επιτακτική υποχρέωση να σώσουμε την κάθε ανθρώπινη ζωή, επειδή η ζωή του κάθε ανθρώπου είναι πολύτιμη στα μάτια του Θεού. Ο Κύριος θα μας καλέσει να λογοδοτήσουμε στην ώρα της κρίσεως. [1]
Στην χριστιανική παράδοση, παρατήρησε ο Πάπας, «ο σταυρός είναι ένα σύμβολο του πόνου και της θυσίας, αλλά και της λύτρωσης και της σωτηρίας», αποκαλύπτοντας αυτό που αποκάλεσε το «σταυρωμένο σωσίβιο» σε έναν διαφανή σταυρό ρητίνης [2]. Έχει ενδιαφέρον ότι αυτό δεν ήταν το οποιοδήποτε σωσίβιο: όπως ο Πάπας πληροφόρησε το κοινό, κάποιος φορούσε αυτό ακριβώς το σωσίβιο όταν πνίγηκε στη Μεσόγειο θάλασσα. Από που προκύπτει η ανάγκη να σταυρωθεί ένα «πραγματικό» σωσίβιο; Πόσο παράξενο και άβολο είναι το γεγονός ότι το σωσίβιο ολοκλήρωσε το ταξίδι προς την Ιταλία και κατάφερε να μπει μέσα στο Βατικανό, ενώ ο άνθρωπος που το φόρεσε έχασε τη ζωή του καθώς διέσχιζε τη Μεσόγειο θάλασσα. Αυτό, απολύτως, είναι μία υπενθύμιση των προβληματικών αναπαραστάσεων στις οποίες η Spivak ανέφερε ως «αντιπροσωπεύσεις»: η αντικατάσταση του Άλλου με ένα αντικείμενο και τελικά η μετατροπή σε αντικείμενο γνώσης το οποίο μπορεί να εφαρμοστεί ώστε να τεκμηριώσει το οποιοδήποτε είδος γνώσης: σε αυτήν την περίπτωση, το σωσίβιο αντικατέστησε το πεθαμένο σώμα και με αυτήν την έννοια, γίνεται αντικείμενο που τεκμηριώνει τον ισχυρισμό ότι ο Πάπας (ή, ακόμη, η Καθολική εκκλησία) νοιάζονται για τις ζωές των ανθρώπων. Όλο αυτό καθώς ο «πραγματικός Άλλος» παραμένει εκτός πλαισίου.
Μυρτώ Τσιλιμπουνίδη
[1] Pope Francis (@Pontifex_en) December 20, 2019: https://t.co/Fnp5deccIL pic.twitter.com/HmGRYBOyrG
Αναφορές:
Gayatri Chakravorty Spivak (1988) “Can the Subaltern Speak?” Marxism and the Interpretation of Culture. Cary Nelson and Lawrence Grossberg, (eds.) Urbana: University of Illinois Press.
Anna Carastathis & Myrto Tsilimpounidi (2020) Reproducing Refugees: Photographia of a Crisis. Lanham: Rowman & Littlefield.
