Ορισμένοι δημοσιογράφοι ισχυρίζονται ότι η προσφυγική κρίση του 2015 είναι μια από τις πιο φωτογραφημένες κρίσεις στην ανθρώπινη ιστορία. Όμως, είναι σημαντικό να κατανοήσουμε τι είδους μηνύματα μεταφέρουν αυτές οι αναπαραστάσεις και πώς αναπαράγουν την ηγεμονική αφήγηση αυτής της κρίσης.
Αν κάνουμε μια αναζήτηση στο google χρησιμοποιώντας τον όρο «προσφυγική κρίση προσφύγων», η πρώτη εικόνα που προκύπτει είναι αυτή του Massimo Setsini. Μια εικόνα που έχει τραβηχτεί από ψηλά και απεικονίζει μια βάρκα γεμάτη με ανθρώπινα σώματα στη μέση της θάλασσας. Ένας από τους κύριους ηγεμονικούς ισχυρισμούς της προσφυγικής κρίσης του 2015 είναι ότι ξεκίνησε με την εμφάνιση ορισμένων σωμάτων στις ακτές της Ευρώπης. Πρόκειται για ένα πολύ προβληματικό ισχυρισμό, όχι μόνο επειδή εξισώνει ουσιαστικά την παρουσία αυτών των σωμάτων ως το σημείο εκκίνησης της κρίσης και, συνεπώς, υπονοεί άμεσα ότι αυτά τα ανθρώπινα σώματα είναι το «πρόβλημα». Αλλά κυρίως επειδή αποκλείει, και έτσι διατηρεί κρυμμένους και αόρατους τους λόγους αυτής της εμφάνισης: πόλεμος, γενοκτονία και την αφόρητη καταπίεση που βιώνουν αυτά τα σώματα στις χώρες καταγωγής τους. Συνθήκες που, για παράδειγμα, θα μπορούσαν να σχετίζονται με τις ΗΠΑ, το Ηνωμένο Βασίλειο και τη Γαλλία που συνεχίζουν να εισβάλλουν και να βομβαρδίζουν τη Συρία. Με άλλα λόγια, η αφετηρία της ευρωπαϊκής προσφυγικής κρίσης του 2015 θα πρέπει να εντοπιστεί και να απεικονιστεί διαφορετικά, αποκαλύπτοντας τους πραγματικούς λόγους εμφάνισης ορισμένων σωμάτων στις ακτές της Λέσβου. Όμως, αυτή θα ήταν μια ιστορία που δεν θα ήταν τόσο ευγενική για τις ευρωπαϊκές αξίες που υποτίθεται ότι απειλούνται τόσο πολύ από την παρουσία αυτών των σωμάτων. Μια ιστορία που θα έπρεπε να αφηγείται τις αποικιακές ιστορίες της Ευρώπης, μια ιστορία που δεν θα μπορούσε εύκολα να επιλυθεί στην κατασκευή του «εμείς» έναντι «αυτών». Η εμφάνιση ποιανού σώματός και πού μπορεί να θεωρηθεί ως η αρχή μιας κρίσης; Ποιες κρίσεις δηλώνονται και γιατί, και ποιές παραμένουν αδήλωτες, αόρατες, κρυμμένες και συνεπώς δεν αναγνωρίζονται ως ανθρωπιστικές καταστροφές που οδηγούν σε διεθνή προστασία; Η εξαφάνιση ποιών σωμάτων μπορεί να θεωρηθεί ως κρίση;
Κοιτάζοντας την εικόνα του Σετσίνι δεν μπορώ να σταματήσω να σκέφτομαι ότι ο θεατής κοιτάζει προς τα κάτω σε μια βάρκα γεμάτη με ανθρώπους, το βλέμμα έρχεται από ψηλά. Αυτό είναι το βλέμμα του κράτους, που χρησιμοποιεί drone και άλλες τεχνολογίες παρακολούθησης για τη δημιουργία οπτικών μαρτυριών των άλλων, πάντα των άλλων. Αυτό είναι ένα βλέμμα που τοποθετεί τον θεατή έξω από αυτό τη βάρκα, πώς θα είχε εξελιχθεί η ιστορία αν το οπτικό παράδειγμα της προσφυγικής κρίσης ήταν μία εικόνα τραβηγμένη μέσα από τη βάρκα, μία εικόνα που τοποθετούσε τον θεατή μέσα στη βάρκα;
Δεν μπορώ παρά να θυμηθώ τον ισχυρισμό της Susan Sontag ότι η λειτουργία της κάμερας είναι παρόμοια με εκείνη ενός όπλου, «στοχεύουμε» και «τραβάμε» μια εικόνα. «Ακριβώς όπως η κάμερα είναι εξάχνωση ενός όπλου, το να φωτογραφίζεις κάποιον είναι μια εξουδετερωμένη δολοφονία – μια μαλακή δολοφονία, κατάλληλη για μια θλιβερή, φοβισμένη εποχή» (1979: 15).
Mυρτώ Τσιλιμπουνίδη
Δεκέμβριος 2019
Αναφορά: Susan Sontag (1979) On Photography, Penguin Books.
