Τον Μάρτιο του 2016 η διεθνής έκδοση της εμβληματικής εφημερίδας New York Times (για πολλούς συνώνυμο εγκυρότητας, για άλλους κυρίαρχης ρητορικής) παρουσίασε το ζήτημα του προσφυγικού στο πρωτοσέλιδό της. Εκείνες τις μέρες, όπως και κατά το αρκετά μεγάλο διάστημα που προηγήθηκε και ακολούθησε, το προσφυγικό, η Λέσβος και η Ελλάδα βρίσκονταν στο επίκεντρο της παγκόσμιας επικαιρότητας: ραδιοφωνικοί και τηλεοπτικοί σχολίαζαν καθημερινά τα γεγονότα, και συνεχώς συναντούσαμε εικόνες με βάρκες γεμάτες ανθρώπους με πορτοκαλί σωσίβια που διέσχιζαν το θαλάσσιο πέρασμα μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας. Ενίοτε, οι εικόνες παρουσίαζαν αλληλέγγυους, διασώστες, ακτοφυλακή, συνωστισμένους μετανάστες σε αναμονή, και πιο σπάνια εικόνες μονάδες υποδοχής, και από τα απάνθρωπα hotspot. Αντί για τα παραπάνω στο πρωτοσέλιδο των Times επιλέχθηκε η φωτογραφία της προσωρινής κατοίκησης σε διαμερίσματα στην Αθήνα.
Στην ουσία προβλήθηκαν οι προσπάθειες της συνεργασίας των αρμόδιων Αρχών στην (προσωρινή και ασφαλώς μερική) διευθέτηση της τραγωδίας. Μάλιστα, η φωτογραφία φέρει συμβολισμούς που δημιουργούν συνειρμούς ευ ζειν και κοινωνικής ένταξης καθώς το κεντρικό πρόσωπο κρατά κινητό τηλέφωνο τελευταίας τεχνολογίας, κατοικεί σε διαμέρισα πυκνοκατοικημένης γειτονιάς, βρισκόμενος εν τέλει εντός του κοινωνικού ιστού. Αυτό αποτελούσε μεν μια πραγματικότητα, ωστόσο μόνο μερική της όλης κατάστασης και των πραγματικών γεγονότων. Μάλιστα με τον τρόπο που παρουσιάστηκε στο πρωτοσέλιδο (και εντός εφημερίδας), αναδύεται σε κυρίαρχη –και με την απουσία άλλης, ως μοναδική.
Η λεζάντα της φωτογραφίας (αν και επισημαίνει ότι είναι στην Αθήνα) γράφει ως τίτλο με τονισμένα γράμματα ‘Οπουδήποτε στην Ευρώπη’. Αξίζει όμως να σημειωθεί ότι η φωτογραφία, αν και κεντρική στο εξώφυλλο, εκτός από τη μικρή λεζάντα της δεν συνοδεύθηκε από άλλο κείμενο: αυτό ακολουθεί στη σελίδα 3. Ωστόσο το ενδιαφέρον μίας δεύτερης ανάγνωσης είναι η συνολική σύνθεση του εξωφύλλου (του οποίου η φωτογραφία αποτελεί κυρίαρχο στοιχείο), και ο τρόπος που οι θεματικές συνδέονται προς μία ευρύτερη αφήγηση και συνομιλούν μεταξύ τους. Καταρχήν, η σύντομη λεζάντα της φωτογραφίας μιλά για τους μετανάστες που από την Ελλάδα (δηλαδή όχι οι Έλληνες) «πασχίζουν σε ένα επικίνδυνο αγώνα ταχύτητας» να ενταχθούν στο EU relocation program και να βρεθούν μέσω αυτού σε άλλες χώρες. Όμως η φωτογραφία δεν έχει κεντρικό τίτλο, και έτσι ο τίτλος της δεξιά στήλης βρίσκεται σε μία άτυπη συνομιλία μαζί της: «Οι μελέτες αποτυγχάνουν να υποδείξουν ποιοι στρέφονται στην τρομοκρατία». Υπονοεί δηλαδή, αν όχι υποδηλώνει, την πιθανότητα ο Σύρος άνδρας της φωτογραφίας να γίνει ή να είναι τρομοκράτης. Ο τίτλος της στήλης ακριβώς αριστερά από τη φωτογραφία, έχει προετοιμάσει τη ‘συζήτηση’ με άλλο ένα συμβολικό ‘υποκείμενο’ της περιόδου, το ισλαμικό κράτος. Το άρθρο αναφερόταν στηκ κατάληψη της Παλμύρας, έναν τόπο-σύμβολο ιστορίας και πολιτισμού ο οποίος βρισκόταν υπό τον κίνδυνο της καταστροφής. Δύο βδομάδες πριν την έκδοση της εφημερίδας είχε προηγηθεί το τραγικό τρομοκρατικό χτύπημα στις Βρυξέλλες. Ακριβώς κάτω από την κεντρική φωτογραφία του ‘προσφυγικού’, σχολιάζεται -σχεδόν σαν να αφορά τη φωτογραφία, ένα ακόμη ύποπτο -για τρομοκρατία- γεγονός στις Βρυξέλλες –που ευτυχώς τελικά δεν αφορούσε κάποια σχετική ενέργεια.
Πάντως, το άρθρο της σελίδας 3 περιγράφει τον αγωνιώδη δρόμο των τεσσάρων κατοίκων του διαμερίσματος: από το Αλέπο μέχρι την Ειδομένη, από την αίτηση για χορήγηση ασύλου μέχρι την -χορηγημένη από την Ύπατη Αρμοστεία διαμονή τους στην Αθήνα και την αναμονή για την προώθησή τους σε άλλη χώρα. Προσθέτει μάλιστα τα λόγια τους και τους φόβους για το αμφίβολο μέλλον τους, ‘ειδικά μετά τις Βρυξέλλες’.
Παρόλα αυτά, το εξώφυλλο καθαυτό δεν μιλάει καθόλου για τη φωτογραφία και τα ζωτικά ζητήματα που αντιμετωπίζουν οι χιλιάδες συνοδοιπόροι του προσώπου που απεικονίζεται. Απεναντίας, μέσα από λέξεις-κλειδιά και χρήση συμβόλων δημιουργούνται συνειρμοί πολλαπλής απειλής και διάχυτου φόβου. Ταυτόχρονα, είναι αόρατη η επικαιρότητα των ημερών και οι πραγματικές συνθήκες διαβίωσης, αυτό δηλαδή που σε άλλη αρθρογραφία χαρακτηρίστηκε ‘ανθρωπιστική καταστροφή’. Αποκρύφθηκε επίσης, σε κάθε περίπτωση το φύλο και η ηλικία των άλλων μεταναστών που υπέφεραν τις συνέπειες του πολέμου, της φυγής, και των εκδικητικών υποδομών και της βασανιστικής διαβίωσης στα hotspot.
Ορέστης Πάγκαλος
Δεκέμβριος 2019
