Κατηγορία: Σύμβολα

Αυτό είναι ένα συμβολικό μνημείο στον άγνωστο μετανάστη στο Ηράκλειο Κρήτης, το οποίο τιμά τους ανθρώπους που έχασαν τις ζωές τους στο Αιγαίο πέλαγος.  Ο δημιουργός του μνημείου μάς είναι άγνωστος. Η επισήμανση αναφέρει: «στον άγνωστο μετανάστη, ο οποίος πέθανε στα σύνορα και λόγω της δουλείας». Αυτό το συμβολικό μνημείο μοιάζει με αναπαραστάσεις εθνικών ηρώων και αγνώστων στρατιωτών οι οποίοι «πέθαναν μάχοντας για την απελευθέρωση της πατρίδας τους». Ίσως αυτό το συμβολικό μνημείο ήρθε σε μια στιγμή όταν η στρατιωτικοποίηση της διαχείρισης μεταναστευτικών και προσφυγικών ροών έκανε τα υδάτινα σύνορα μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας κάποια από τα πιο επικίνδυνα στον κόσμο. Η στρατιωτικοποίηση της προσφυγικής κρίσης έχει συμπεριλάβει την παράταξη του ΝΑΤΟ στο Αιγαίο και αλλού στη Μεσόγειο. Έχει επεκτείνει τις δυνάμεις και τις αρμοδιότητες του Frontex, τον Οργανισμό Ευρωπαϊκής Συνοριοφυλακής και Ακτοφυλάκης, αλλά και την εγκαθίδρυση ενός «μόνιμου σώματος» «να εξασφαλίσει την συνεκτική διαχείριση των εξωτερικών συνόρων και να είναι σε θέση να ανταποκριθεί σε καταστάσεις κρίσης, θα δημιουργηθεί ένα μόνιμο σώμα, με έως 10.000 επιχειρησιακό προσωπικό έως το 2027.» [1] Έχει διεισδύσει στα εθνικά ποινικά νομικά συστήματα με την αστυνομία της ΕΕ αλλά και τις υπηρεσίες ασύλου. Έχει αναθέσει τις λειτουργίες των εξωτερικών συνόρων όχι μόνο μέσω διμερών συμφωνιών (για παράδειγμα, με τη Λιβύη και την Τουρκία) αλλά και με την οπλοποίηση της θάλασσας. [2] Αυτός ο αδήλωτος πόλεμος μέσω της πρακτικής της στρατιωτικοποίησης της θάλασσας έχει κάνει τα περάσματα της Μεσογείου και του Αιγαίου όσο πιο θανατηφόρα γίνεται, μετατρέποντας το σε ένα από τα πιο θανάσιμα σύνορα στην γη. [3]

Όμως, ακόμη κι αυτός ο ποσοτικός προσδιορισμός των θανάτων αντικατοπτρίζει αυτό που η Martina Tazzioli έχει ορίσει ως «πολιτική μέτρησης». Εδώ, προσπάθειες αλληλεγγύης με τους πρόσφυγες οι οποίες επιχειρούν να καταστήσουν ορατές τις θανάσιμες επιπτώσεις των καθεστώτων των συνόρων αντιμετωπίζουν ένα δίλημμα: οι αριθμοί χρησιμοποιούνται να αναπαραστήσουν το εύρος, την κλίμακα και την έκταση του ανθρώπινου πόνου και της απώλειας. Ωστόσο, η ποσοτικοποίηση είναι μία έντονη μορφή αποπροσωποποίησης, ομογενοποίησης και απανθρωποποίησης. Δεν είναι σύμπτωση ότι, «αναλογίζοντας τους θανάτους στα σύνορα, η πρώτη εικόνα που έρχεται στο μυαλό για πολλούς από εμάς είναι μία λίστα αριθμών». Υπό αυτό το πρίσμα, ίσως αυτό το μνημείο αφιερωμένο στον άγνωστο μετανάστη εστιάζει στην στρατιωτικοποίηση της προσφυγικής κρίσης, στα ηρωικά υποκείμενα αυτής της κρίσης των οποίων τους θανάτους οφείλουμε να θυμόμαστε. Παρόλα αυτά, καθίσταται πολύ δύσκολο να αποφύγουμε την απανθρωποποίηση και την αποπροσωποποίηση όταν αναφερόμαστε σε άτομα με τις ετικέτες που τους δίνουν τα κράτη και τα καθεστώτα των συνόρων που τους σκότωσαν (μετανάστες, πρόσφυγες, αιτούντες άσυλο κ.λπ.).

Μυρτώ Τσιλιμπουνίδη

[1] Council of the European Union, “Press Release: European Border and Coast Guard: Council Agrees Negotiating Position,” February 20, 2019, www.consilium.europa.eu/en/press/press-releases/2019/02/20/ european-border-and-coast-guard-council-agrees-negotiating-position/

[2] “Migrants do not simply die in the sea, but through the strategic use of the sea . . . the Mediterranean has been made to kill through contemporary forms of militarized governmentality of mobility which inflict deaths by first creating dangerous conditions of crossing, and then abstaining from assisting those in peril.” Charles Heller and Lorenzo Pezzani, “Liquid Traces: Investigating the Deaths of Migrants at the EU’s Maritime Border,” in Drift (New York: Nightboat, 2014), 658–59.

[3] International Organisation for Migration, “Four Decades of Cross-Mediterranean Undocumented Migration to Europe: A Review of the Evidence,” 2017, publications.iom.int/books/four-decades-cross -mediterranean-undocumented-migration-europe-review-evidence.

Αναφορές:

Anna Carastathis, Aila Spathopoulou, and Myrto Tsilimpounidi, “Crisis, What Crisis? Immigrants, Refugees, and Invisible Struggles,” Refugee: Canada’s Journal on Refugees 34, no. 1 (2018): 29–38.

Martina Tazzioli, “The Politics of Counting and the Scene of Rescue.” Radical Philosophy 192 (July/August): 2015, 3, 5.

Στο δοκίμιο της «Μπορούν οι υποτελείς να ομιλούν;» η Gayatri Chakravorty Spivak υποστηρίζει ότι για να είμαστε σε θέση να εξηγήσουμε την «μικρολογική υφή της εξουσίας» η οποία συγκροτεί τις υποκειμενικότητες μας υπό τον παγκόσμιο καπιταλισμό, οφείλουμε να αντιμετωπίσουμε την διττή έννοια της αναπαράστασης: δηλαδή, την διάκριση μεταξύ Vertretung και Darstellung (Spivak, 1988). Η έννοια Vertretung ορίζεται ως «να μπαίνω στη θέση κάποιου, να βλέπω μέσα από τα μάτια του». Η αναπαράσταση, με αυτήν την έννοια, σημαίνει «πολιτική αντιπροσώπευση»: το να μιλάς για τις ανάγκες και επιθυμίες κάποιου άλλου. Η έννοια Darstellung αναφέρεται στην αναπαράσταση ως επαν-παρουσίαση, ή «τοποθέτηση εκεί». Ως εκ τούτου, σύμφωνα με την Spivak, η διττή έννοια της αναπαράστασης ενσωματώνεται στις έννοιες «του πληρεξούσιου και του πορτραίτου»: «μιλώντας για τον άλλο» και «απεικονίζοντας». Για να κατανοήσουμε πως οι μακρολογίες της εξουσίας πηγνύονται μέσω της «μικρολογικής και συχνά αλλοπρόσαλης» διαδικασίας της συγκρότησης του υποκειμένου, πρέπει να δώσουμε προσοχή σε αυτές τις δύο «αμείωτες» αλλά «συνένοχες» έννοιες της αναπαράστασης. Σύμφωνα με την Spivak, το πρόβλημα ξεκινάει όταν μιλάμε στο όνομα μιας υποτελούς ομάδας: όχι μόνο όταν, σαν ερευνητές, αναπαριστούμε τους άλλους, αλλά και στην καθημερινότητά μας. Επιμένει ότι πρέπει να εφαρμόσουμε μια «επίμονη κριτική» προκειμένου να αποφευχθεί η παγίδα της «κατασκευής του Άλλου απλώς ως αντικείμενο γνώσης, παραλείποντας τους πραγματικούς Άλλους εξαιτίας εκείνων στους οποίους δίνεται πρόσβαση σε δημόσιους χώρους λόγω αυτών των κυμάτων φιλανθρωπίας και ούτω καθεξης».

Τον Δεκέμβριο του 2019, ο Πάπας Φραγκίσκος εγκαινίασε έναν σταυρό φτιαγμένο από ρητίνη, στον οποίο φαίνεται ένα σωσίβιο, σύμβολο του θανάτου πολλών μεταναστών στη Μεσόγειο. Έγραψε στον λογαριασμό του στο τουίτερ:

Αποφάσισα να εκθέσω αυτό το σωσίβιο, «σταυρωμένο», ώστε να υπενθυμίσω σε όλους την επιτακτική υποχρέωση να σώσουμε την κάθε ανθρώπινη ζωή, επειδή η ζωή του κάθε ανθρώπου είναι πολύτιμη στα μάτια του Θεού. Ο Κύριος θα μας καλέσει να λογοδοτήσουμε στην ώρα της κρίσεως. [1]

Στην χριστιανική παράδοση, παρατήρησε ο Πάπας, «ο σταυρός είναι ένα σύμβολο του πόνου και της θυσίας, αλλά και της λύτρωσης και της σωτηρίας», αποκαλύπτοντας αυτό που αποκάλεσε το «σταυρωμένο σωσίβιο» σε έναν διαφανή σταυρό ρητίνης [2]. Έχει ενδιαφέρον ότι αυτό δεν ήταν το οποιοδήποτε σωσίβιο: όπως ο Πάπας πληροφόρησε το κοινό, κάποιος φορούσε αυτό ακριβώς το σωσίβιο όταν πνίγηκε στη Μεσόγειο θάλασσα. Από που προκύπτει η ανάγκη να σταυρωθεί ένα «πραγματικό» σωσίβιο; Πόσο παράξενο και άβολο είναι το γεγονός ότι το σωσίβιο ολοκλήρωσε το ταξίδι προς την Ιταλία και κατάφερε να μπει μέσα στο Βατικανό, ενώ ο άνθρωπος που το φόρεσε έχασε τη ζωή του καθώς διέσχιζε τη Μεσόγειο θάλασσα. Αυτό, απολύτως, είναι μία υπενθύμιση των προβληματικών αναπαραστάσεων στις οποίες η Spivak ανέφερε ως «αντιπροσωπεύσεις»: η αντικατάσταση του Άλλου με ένα αντικείμενο και τελικά η μετατροπή σε αντικείμενο γνώσης το οποίο μπορεί να εφαρμοστεί ώστε να τεκμηριώσει το οποιοδήποτε είδος γνώσης: σε αυτήν την περίπτωση, το σωσίβιο αντικατέστησε το πεθαμένο σώμα και με αυτήν την έννοια, γίνεται αντικείμενο που τεκμηριώνει τον ισχυρισμό ότι ο Πάπας (ή, ακόμη, η Καθολική εκκλησία) νοιάζονται για τις ζωές των ανθρώπων. Όλο αυτό καθώς ο «πραγματικός Άλλος» παραμένει εκτός πλαισίου.

Μυρτώ Τσιλιμπουνίδη

[1] Pope Francis (@Pontifex_en) December 20, 2019: https://t.co/Fnp5deccIL pic.twitter.com/HmGRYBOyrG

[2] https://www.santegidio.org/pageID/30284/langID/en/itemID/33816/Pope-Francis-and-the-refugees-from-Lesbos-unveiling-the-cross-of-migrantsIt-s-injustice-that-causes-migrants-to-die-at-sea.html

Αναφορές:

Gayatri Chakravorty Spivak (1988) “Can the Subaltern Speak?” Marxism and the Interpretation of Culture. Cary Nelson and Lawrence Grossberg, (eds.) Urbana: University of Illinois Press.

Anna Carastathis & Myrto Tsilimpounidi (2020) Reproducing Refugees: Photographia of a Crisis. Lanham: Rowman & Littlefield.

Το 1937 ο Πάμπλο Πικάσο ζωγραφίζει την «Γκουέρνικα»–ο οποίος πίνακας πιθανόν αποτελεί τον πιο γνωστό του έργο–για να εκφράσει την εναντίωση του στις φρικαλεότητες του καθεστώς του Φράνκο. Συγκεκριμένα, το έργο του Πικάσο σχολιάζει την καταστροφή της πόλης της Γκουέρνικα στην Χώρα των Βάσκων στη Βόρεια Ισπανία. Κατά τη διάρκεια του Ισπανικού εμφύλιου πολέμου το 1937, η πόλη της Γκουέρνικα ήταν συνδεδεμένη με το ρεπουμπλικανικό κίνημα αντίστασης και θεωρούνταν το επίκεντρο του πολιτισμού των Βάσκων. Αυτό καθιστούσε την πόλη σημαντικό και συμβολικό στόχο για τις εθνικιστικές Ισπανικές δυνάμεις, οι οποίες συνεργάστηκαν με την Χιτλερική Γερμανία και βομβάρδισαν την Γκουέρνικα. Η ελαιογραφία σε καμβά του Πικάσο θεωρείται ως ένα από τα πιο ισχυρά αντιπολεμικά έργα τέχνης στην ιστορία της τέχνης και έκτοτε έχει γίνει ένα παγκοσμίως αναγνωρισμένο σύμβολο του ρόλου και της δύναμης των καλλιτεχνών σε εποχές πολέμου, εγκλημάτων και φρικαλεοτήτων.  

Τον Φεβρουάριο του 2003, ο Κόλιν Πάουελ, υπουργός Εξωτερικών των Ηνωμένων Πολιτειών, παρουσίασε τα αποδεικτικά στοιχεία υπέρ του πολέμου κατά του Ιράκ στο Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών. Μετά την σύσκεψη των αξιωματούχων, μία συνέντευξη τύπου ήταν προγραμματισμένη έξω από την αίθουσα του Συμβουλίου των Ηνωμένων Εθνών, η οποία θα ενημέρωνε τον κόσμο για τους λόγους και τις αιτιολογήσεις για την επίθεση στο Ιράκ, υπό την ηγεσία των ΗΠΑ. Ωστόσο, στον εξωτερικό τοίχο της αίθουσας του Συμβουλίου βρίσκεται μία πολύ μεγάλη ταπισερί η οποία αναπαράγει την «Γκουέρνικα» του Πικάσο. Ο Πάουελ ζήτησε να καλυφθεί η αναπαραγωγή της «Γκουέρνικα» με μία μπλε κουρτίνα για την διάρκεια της συνέντευξης τύπου. Απαντώντας στις ερωτήσεις δημοσιογράφων, στελέχη των Ηνωμένων Εθνών ισχυρίστηκαν ότι η κάλυψη ήταν απλώς θέμα δημιουργίας ενός πιο αποτελεσματικού φόντου για τις τηλεοπτικές κάμερες: «όταν έχουμε μεγάλα πλήθη τοποθετούμε τις σημαίες και το λογότυπο των Ηνωμένων Εθνών μπροστά από την ταπισερί» (Walsh, 2003). Φυσικά, η παρουσία ακρωτηριασμένων σωμάτων, παραμορφωμένων προσώπων και χάος στο παρασκήνιο θα αποτελούσε ένα μη αποτελεσματικό και μη ελκυστικό σκηνικό για την δικαιολόγηση σε ένα παγκόσμιο ακροατήριο για το γεγονός ότι οι ΗΠΑ σχεδιάζει να κηρύξει πόλεμο στο Ιράκ. Η καλυμμένη «Γκουέρνικα» ήταν μία συμβολική δήλωση η οποία αποκαλύπτει πολλά για τη δύναμη της τέχνης να ανυψώσει συνειδήσεις, για τις αναπαραστάσεις της φρίκης του πολέμου και του φασισμού, και την άβολη «τέχνη» της διπλωματίας του ΟΗΕ.

Το 2015, ο γελοιογράφος  Jovcho Savov επανεξετάζει την «Γκουέρνικα» του Πικάσο έτσι ώστε να δημιουργήσει μία οπτική κραυγή ενάντια στις φρίκες της «προσφυγικής κρίσης». Ο Savov χρησιμοποιεί τα εφιαλτικά πρόσωπα του πίνακα του Πικάσο, προκαλώντας ένα έντονο αίσθημα πόνου, φόβου και αδυναμίας αποφυγής. Στην επανοικειοποίηση του Savov, οι φιγούρες βρίσκονται πλέον σε μία βάρκα η οποία βυθίζεται στο Αιγαίο πέλαγος. Το 2015, αυτά τα σώματα ονομάζονται «πρόσφυγες» οι οποίο προσπαθούν να γλιτώσουν από πολέμους και φρικαλεότητες οι οποίες δηλώθηκαν (ή παραμένουν αδήλωτες) μπροστά από καλυμμένες «Γκουέρνικες». Ενώ το έργο του Πικάσο είναι ασπρόμαυρο, το έργο του Savov είναι χρωματιστό. Απεικονίζει στον φόντο ένα κρουαζιερόπλοιο στο Αιγαίο πέλαγος, ενδεχομένως ένα σχόλιο του καλλιτέχνη ότι δεν είναι όλα τα περάσματα επικίνδυνα, ότι δεν πνίγονται όλα τα σώματα στο Αιγαίο. Η «Γκουέρνικα του Αιγαίου» είναι μία ισχυρή υπενθύμιση της κανονικοποίησης του πολέμου–αλλά όχι την αδυναμία αποφυγής του.

Μυρτώ Τσιλιμπουνίδη
Δεκέμβριος 2019

Αναφορές

Walsh, David (2003) ‘UN conceals Picasso’s Guernica for Powell’s presentation’, World Socialist Website, https://www.wsws.org/en/articles/2003/02/guer-f08.html